روزنامه ابتکار
1397/02/30
دموکراسی صلح در خاورمیانه
ماهرخ شهرکی- هدف اصلی مقاله حاضر بررسی چالش‌های گذار به صلح از طریق دموکراسی در خاورمیانه و تاثیر آن بر توسعه سیاسی در این منطقه است که نقش اساسی در به وجود آمدن جوامع در سطح خاورمیانه بر عهده دارد.چکیده
دموکراسی بارزترین ویژگی سیاسی نظام‌های سیاسی مدرن و مهمترین نشانه توسعه سیاسی در هر کشوری محسوب میشود. لذا ارائه هر گونه الگوی نوسازی سیاسی که نقش و اهمیت دموکراسی در آن لحاظ نشود، قابلیت‌های لازم را جهت سوق دادن کشورهای در حال توسعه به سوی توسعه سیاسی را ندارد. مفهوم دموکراسی در خاورمیانه همیشه با فراز و نشیب‌های بسیاری همراه بوده و در طی زمان، دچار تحول زیادی شده است. اگرچه چالش‌های ظهور مفهوم دموکراسی در بسیاری از حکومت‌های خاورمیانه قابل مشاهده است، شدت و ضعف این چالش‌ها با توجه به سابقه تاریخی، فرهنگی و اقتصادی کشورهای جهان اسلام متفاوت است. پیش‌بینی و فرضیه غالب این است که توسعه سیاسی و بسط دموکراسی در جهان، زمینه‌ساز ظهور جنبش‌های مخالف، در تمامی کشورهای جهان اسلام شده است اما نهادینه شدن فرآیند دموکراسی، دارای روندی است که گذر از آن نیازمند مطالعه و دقت بیشتری است. این مقاله به دنبال پاسخ گویی به این پرسش اساسی است که آیا با توجه به چالش‌های موجود در خاورمیانه، امکان تحقق صلح از طریق سازکارهای دموکراتیک وجود دارد؟
تاریخ ظهور دموکراسی‌های مدرن از قرن ۱۹ میلادی تاکنون
بذرهای دموکراتیزاسیون؛ بذر دموکراسی را انقلاب آمریکا (۱۷۷۵) با بیانیه استقلال خود در سال ۱۷۷۶ کاشت که در آن گفته شده است که «همه انسانها برابر آفریده شده‌اند» و حکومت عادلانه مبتنی بر «رضایت حکومت شوندگان» است. حق هر انسان بالغ در ابراز رضایت یا عدم رضایت خود از حکومت و درنتیجه حق رای هر انسان بالغی را می توان به عنوان مشتقی از دو گزاره بالا دانست.
ـ موج اول دموکراسی: برای اکثر پژوهشگران این رشته، سال ۱۸۲۸ یعنی سالی که «اندرو جکسون» به ریاست ایالات متحده آمریکا انتخاب شد، سرآغاز موج نخست دموکراسی در جهان محسوب میشود. جکسون در انتخابات ۱۸۲۴ از «جان کوئنسی آدامز» شکست خورده بود ولی با دستیابی مردان بیشتری به حق رای در طی سال‌های بعد، جکسون سرانجام بر آدامز غلبه کرد و انتخاب وی به ریاست ایالات متحده آمریکا سرآغاز موج اول دموکراسی شد.
ـ موج دوم دموکراسی ( ۱۹۴۵ تا ۱۹۶۲ ): موج دوم دموکراسی با پایان جنگ جهانی دوم آغاز شد. با قرار گرفتن زیر سلطه اتحاد شوروی، هیچ یک از کشورهای اروپای شرقی سهمی در این موج نداشتند. تا پیش از سال ۱۹۶۲ ،۲۴ دموکراسی جدید به وجود آمد و تعداد کشورهای دموکراتیک در سطح جهان به ۳۶ مورد افزایش یافت. دلایل این افزایش به قرار زیر است:
- پیروزی متفقین در جنگ و شکست و دموکراتیزه شدن دو کشور اصلی ضددموکراتیک، یعنی آلمان و ژاپن.
- استعمار زدایی و تضعیف قدرت‌های استعماری اروپایی پس از جنگ جهانی دوم (فرانسه، انگلستان، پرتغال، هلند) بسیاری از مستعمرات اروپایی در آسیا و آفریقا در دوران استعمارزدایی به استقلال رسیدند. (نیجریه، ویتنام، کنیا، موزامبیک، اندونزی و ...) آمریکا تنها مستعمره خود را که حاصل پیروزی در جنگ با اسپانیا در آغاز قرن بود، در سال ۱۹۴۶ آزاد کرد و جمهوری فیلیپین برپا شد. همزمان آمریکا کشورهای اروپایی را برای پیمودن راهی مشابه تحت فشار قرار داد.
ـ موج سوم دموکراسی: تا پیش از سال ۱۹۷۳ و تحت تاثیر موج معکوس دوم بازگشت به خودکامگی، تعداد دموکراسی‌ها در دنیا به ۳۰ مورد کاهش پیدا کرد. موج سوم دموکراسی در سال ۱۹۷۴ و با گذار پرتغال به دموکراسی که هرگز سابقه دموکراتیک نداشته است، آغاز شد و تعداد دموکراسی‌ها را تا سال ۱۹۹۰ به ۵۸ مورد رساند. دموکراسی ها امروز، پرتغال امروزه با میانگین ۱ در رده‌بندی خانه آزادی، کشوری کاملاً آزاد محسوب میشود. همه کشورهایی که در موج سوم به دموکراسی رسیدند، از چنین بختی برخوردار نشدند. با این حال در سال ۲۰۱۴ و ۲۰۱۵ براساس داده‌های خانه آزادی، «دموکراسی انتخاباتی»، (electora- democracies) در جهان وجود داشته است که گرچه دموکراسی کامل با تمام آزادی‌های مدنی و سیاسی نیستند، ولی از انتخابات رقابتی برخوردارند.
ـ دموکراسی در خاورمیانه با انقلاب‌های بهار عربی در ۲۰۱۱ آغاز شد. خاورمیانه تا این تاریخ تنها منطقه در جهان بود که گذار به دموکراسی را تجربه نکرده بود. تونس با انتخابات ۲۰۱۴، نخستین کشور عرب مسلمانی است که گذار خود به دموکراسی را آغاز کرده است.
عواملی موثر در گشایش فرآیندهای گذار به دموکراسی در خاورمیانه
1- عمق یافتن مشکلات ناشی از عدم مشروعیت برای نظام‌های خودکامه: در دنیایی که ارزش‌های دموکراتیک در آن به شدت رو به گسترش و نفوذ گذاشته‌اند، نظام‌های خودکامه چاره‌ای ندارند. مگر اینکه در رقابت با نظام‌های دموکراتیک، کشورهای خود را از یک رشد اقتصادی قوی برخوردار سازند و چون در این رقابت توان همتازی با کارآیی اقتصادی نظام‌های دموکراتیک را ندارند، مشروعیت خود را در نزد مردم از دست می‌دهند.
2- رشد بی‌سابقه اقتصادی در دهه ۶۰ میلادی: رشد اقتصادی دهه ۶۰ به شدت باعث افزایش معیارهای رفاه و آموزش و توسعه طبقات متوسط در کشورهای مختلف شد. گسترش طبقه متوسط در هر کشوری باعث میشود تا ارزش‌های دموکراتیک در آن نیز رو به فزونی و مقبولیت همگانی بگذارند.
3- چرخش بی‌سابقه عقیدتی و عملی کلیسای کاتولیک از دفاع از «وضع موجود» به مقابله با نظام‌های خودکامه.
4- دگرگونی در سیاست‌های عوامل بیرونی مانند اتحادیه اروپا، ایالات متحده آمریکا و اتحاد شوروی.
طرح صلح در خاورمیانه در پرتو دموکراسی
طرح صلحی 424 صفحه‌ای به عنوان بخشی از تلاش‌های آمریکا برای برقراری صلح در خاورمیانه به مقامات رژیم صهیونیستی و فلسطینی ارائه شده است. براساس این طرح صلح کشور فلسطین شامل 98 درصد کرانه باختری، تمامی نوار غزه و مناطق عرب‌نشین بیت‌المقدس میشود. این طرح مبتنی بر طرح ژنو است که در سال 2003 میلادی مطرح شد. در این طرح صلح، طراحان طرح صلح خاورمیانه موسوم به ابتکار ژنو مجموعه جدیدی از پیشنهادها را برای برقراری صلح در خاورمیانه ارائه کردند که ترتیبات امنیتی مربوط به دولت آینده فلسطین را نیز شامل میشود. طرح ژنو برای نخستین بار در سال 2003 و توسط عده‌ای از سیاستمداران و روشنفکران ارشد فلسطینی و صهیونیستی در جریان گفت‌وگوهای مخفیانه آنها ارائه شد. در پیشنهادهای جدید جزئیات مربوط به ترتیبات امنیتی کشور آینده فلسطین که فاقد قدرت نظامی خواهد بود، مدیریت گذرگاه‌های مرزی و نیز مرزهای بیت‌المقدس و سایر موضوعات مورد اشاره قرار گرفته است. در پیشنهادهای جدید ایجاد بزرگراهی میان کرانه باختری و غزه که ظرفیت حمل و نقل جاده‌ای و ریلی را داشته باشد، تقاضا شده است. همچنین پیشنهاد نصب ابزارهای رهگیری بر روی خودروهای اسرائیلی که از مناطق فلسطینی عبور می‌کنند، ارائه شده است. ارائه پیشنهادهای جدید در حالی صورت می‌گیرد که دولت آمریکا با هدف ایجاد صلح جامع در خاورمیانه، دو طرف فلسطینی و اسرائیلی را به از سرگیری گفت‌وگوهای صلح تشویق کرده است.
دموکراسی آمریکا در صلح خاورمیانه
اوباما در 22 ژانویه 2010 با معرفی جورج میچل، به عنوان فرستاده مخصوص درباره روند صلح خاورمیانه و ریچارد هولبروک به عنوان نماینده مخصوص خود در افغانستان و پاکستان، به هیلاری کلینتون، وزیر امور خارجه پیوست. جورج میچل، فرستاده رئیس ایالات متحده آمریکا به خاورمیانه، وظیفه راه‌اندازی دوباره گفت‌وگوهای صلح میان اسرائیل و فلسطینیان را بـرعهده دارد. باراک اوباما با انتخاب فردی با تجربه مانند میچل قصد دارد نشان دهد دولت جدید این کشور آماده است نقشی فعال در حل اختلاف‌ها در این منطقه ایفا کند. با وجود این، کسی به موفقیت سریع وی در خاورمیانه امید نبسته است. جورج میچل در سفر به خاورمیانه به سیاستمداران تل‌آویو اظهار داشت: «آمریکا خود را در حفظ امنیت اسرائیل مسئول می‌داند و ما پیوسته از حقوق اسرائیل پشتیبانی خواهیم کرد. حماس سالیان طولانی هزاران موشک به سوی مردم بی‌گناه در اسرائیل پرتاب کرد. هیچ حکومت دموکراتی نمی‌تواند چنین خطری را برای اتباع خود بپذیرد.» بیش از 30 نفر از 47 نفری که در تیمِ انتقالِ قدرت حاضرند، یا در تیم کلینتون بـوده‌اند یا به آنها نزدیک‌اند.
* کارشناس ارشد روابط بین‌الملل
سایر اخبار این روزنامه
کمیسیون عالی مستقل انتخابات عراق:
فهرست مقتدی صدر پیروز نهایی انتخابات پارلمانی شد
«ابتکار» از دلایل تضادها و درگیری‌ها درتغییرات تقسیمات کشوری گزارش می‌دهد
جدایی اجتماعی در جغرافیای سیاسی
رئیس جمهوری در دیدار جمعی از زنان، جوانان و دانشجویان:
هنوز عده‌ای 29 اردیبهشت 96 را باور نکرده‌اند
جهانبخش محبی نیا
اصل را بر باد ندهیم
مجلس به موضوع بررسی آلودگی آب تهران ورود می کند
معمای آب پایتخت
«ابتکار» انتخابات اتاق اصناف و جریان‌سازی‌های آن را بررسی می کند
سیاست بازی در انتخابات حجره‌داران
آب از سر اصولگرایان گذشته است؟
سردرگمی اصولگرایی در ایفای نقش سیاسی
تئاتر «دستورالعمل‌های پرواز برای خدمه و خلبان» به کارگردانی فرهاد فزونی از چه می گوید؟
مراسم عروسی نوه ملکه بریتانیا و مگان مارکل بازیگر هالیوود برگزار شد
ازدواج سلطنتی با بودجه 42 میلیون دلاری!
انتخابات ریاست جمهوری ونزوئلا با احتمال پیروزی مجدد مادورو کلید خورد
از بحران اقتصادی تا چالش مشروعیت
دموکراسی صلح در خاورمیانه
